جهانی شدن و باز گشت استعمار نو .

پلینیو د ارودا سامپایو جونیور * Plinio de Arruda Sampaio Jr .

در مجموعه : فلسفه ونظریه سیاسی ، میان نقد ویوتوپی .

مرکز لاتینن امریکا ئی علوم اجتماعی بوئنوس آ یرس CLACSO اکتبر2007

پیش گفتار مترجم :

امروزه در رابطه با تعریف مفهوم « جهانی شدن » با تبیین های متنوعی روبرو هستیم ، که غالب انها متاثر از هیاهوی تبلیغاتی استکه در غرب مطرح است .

از انجا ئی که سیاست های نولیبراستی همواره در رابطه وبعنوان نتیجه طبیعی جهانی شدن مطرح میگردد ، ضروری استکه این جریان ، تاثیرات مثبت ومنفی اش ، از منظر اهل نظر جوامعی که در حقیقت نا خواسته ودر واقع تاحد زیادی بالاجبار پذیرای ان شده اند نیزمورد توجه قرار گیرد .

سامپایو جونیور اکنون در سن هفتاد وهشت سالگی از اوائل دهه پنجاه میلادی تا کنون با مرکز لاتین امریکائی علوم اجتماعی CLACSO همکاری داشته ، یکی از صاحب نظرانی استکه همواره سعی نموده مقولات مربوط به توسعه سرمایه داری معاصر را ، در رابطه با تاثیرات واقعیشان در زندگی اجتماعی شبه قاره امریکای لاتین ، مورد نقد وبررسی قرار دهد .

مقاله حاضر شامل دوبخش است . در بخش نخست تاثیرات جهانی شدن در منطقه بعنوان نوعی رجعت به استعمار نو مطر ح شده ، در بخش دوم تحت عنوان : بن بست برزیلی ، اوضاع دهه های اخیر کشور برز یل رادر رابطه با پدیده مذکور بررسی مینماید . اکنون ، بخش اول این مقاله ، که تاثیرات جهانی شدن در شبه قاره امریکای لاتین را مورد بررسی قرار میدهد ، ارائه میگردد .

بخش اول :

جهانی شدن و بازگشت استعمار نو
مقدمه.

دستکم دو دهه استکه ، درصددند به جوامع لاتین امریکائی این ایده را القا ء کنند که ، اقتصادهای منطقه ، چاره ای جزسر فرود اوردن وتسلیم درمقابل جهانی شدنء مبادلات ودرنتیجه همگامی هرچه سریع تر

------------------------------------------------------------------------------------------------------* استاد انیستیتوی اقتصاد دانشگاه ایالتی کامپیناس ، برزیل

با الزامات وشرایط سرمایه بین المللی وقدرتهای برترجهانی، ندارند . درچنین شرایطی شعاع عمل ومانور

اقتصادهای منطقه ، به میزان و اهنگ هم شکلی انها با تغییراتی که سرمایه داری مرکزی تعیین مینماید ، محدود میشد . صرف نظر از موقعیت های استثنائی بسیار نادر فقدان پیشنهادهائی ، که افق جدیدی را برای جوامع امریکای لاتین بگشاید ، موجب قطبی شدن مبارزات سیاسی گردید . این وضعیت ، بورژوازی امریکای لاتین را به دو قطب طرفدار « مدرنیزاسیون » و « محافظ کار » تقسیم نمود .

گروه های اقتصادی واجتماعی که بیشترین پیوند منافع را با گرایشهایء نو سرمایه داری جهانی دارند ، بیقرار جهت بهره مندی از فرصت هائی که در وضعیت جدید برایشان فراهم میاید ، خواهان اقدامات سریع وبدون اتلاف وقت اند . انها روی کمک های وسیع سرمایه داری جهانی حساب باز نموده ، الزامات وساز وکارهای بازار را فوق همه چیز قرار داده ، هزینه های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ایکه جامعه باید در راه این هم شکلی تحمل نماید را ، مسئله ای ثانوی وکم اهمیت میدانند . بخشهای دیگر بور ژوازی ، که فاقد شرایط لازم برای مقاومت در مقابل این رقابت خارجی اند عجله ای برای بسط این ارتباط ، ندارند . انها خواستار فرصت وزمان بیشتری برای اماده شدن وتطبیق شرایط شان با موج نوء سرمایه داری اند . خواهان مدر نیزاسیون کندتر ، پایدار و مرحله به مرحله اند .

مبلغین مد رنیزاسیونء را دیکال ، رویای پیوستن سریع بورژوازی وابسته به « جهان اول» را تعقیب میکنند . مدافعین مدرنیزاسیونء کند ، ارام و گام بگام ، تعهد واحساس مسئولیت برای بقاء را پیش میکشند . گروه اول عملکردشان بصورت سرعت بخشید ن به روند مدرنیزاسیون استنباط میشود . گروه دوم مانع وباز دارنده ان بحساب میایند . گروه اول معتقد است بدون « جهانی شده ها » اقتصاد پیرامونی در خواهد ماند ؛ چون این اقتصاد ها فقط به اتکای پویائی اقتصادهای مرکزی ، امکان تحرک وتوسعه خواهند داشت . گروه دیگر معتقد است : بدون ورود سایر بخشها ، اقتصاد ، همهء توان معامله ومانور خود با سرمایه بین المللی را از دست داده ، نهایتا"، توان کنترل « مراکز تصمیم گیری » داخلی را نخواهد داشت .

در واقع هردو جناح را باید بصورت بازوهای چپ وراست توسعه وابسته در نظر داشت . « فوق مدرن خواهان » میدانند ، نمیتوان عقب ماندگی را ، بدون اینکه نا پایداری وبحرانء اقتصادی اجتماعی را به مرحله تنش زا و دردناکی رساند ، از میان برداشت . درمقابل محافظ کاران « جعلی » هم واقفند که ، مقاومت مداوم در مقابل فشار خارجی ، که همچون طوفانی ، برای وادار به تبعیت و تسلیم شدن اعمال میشود غیر ممکن است . با اینکه ، دو جناح در دوقطب مخالف قرار دارند ، ولی درمورد یک امر اساسی بایکدیگر اتفاق نظر دارند : امیختن مدرن وعقب مانده ، تنها راهی است که ، جامعه پیرامونی ، میتواند در یک اهنگ نا برابر در توسعه سرمایه داری مشارکت نماید . بهمین سبب هردوگروه توانائی ، گسستن از ساختارهای داخلی وخارجی ای که عامل باز تولید سرمایه داری وابسته اند ، را از دست میدهند .

ناتوانا ئی طبقات حاکم در توجه به منافع بخشهائی که درحاشیه روند پیشرفت قرار دارند ، تعجب اور نیست . انها که با هیا هوی زیاد از اصلاحات لیبرال سخن میگویند ؛ هنگامیکه بحث اصلاحات ارضی ویا شهری مطرح میشود ؛ موضعی سخت محافظه کارانه از خود نشان میدهند . انها خود را نگهبان وپاسدار هویت ملی میدانند . اما با هرگونه تغیراتی که دسترسی شان را به استاندارد زندگی ومصرف اقتصادهای مرکزی ، محدود تر گرداند ، مخالفت میورزند . هرگونه ا لترناتیوی که با پارامترهای مدرنیزاسیون ء محافظ کارانه مغایرت داشته باشد ، با بر چسب های مختلف روبرو شده ، با رد سریع ان ، مدعی ایجاد هرج ومرج وتنش های اجتماعی میشوند . بدین ترتیب استکه ، طبقات حاکم امریکای لاتین ، در واقع به برداشت معروف خود از « پایان تاریخ » رسیده اند .

بنا بر این ، دیلمایء ، جهانی شدن ویا همه گیری ، سرابی بیش نیست . نخست ، بدین جهت که هیچ تضمینی وجود ندارد ، با تبعیت از گرایشهای کنونی تقسیم بین المللی کار ، اقتصادهای پیرامونی از روندهرج ومرج ودر هم ریختگی تولیدی وبحران اجتمائی که اکنون با ان مواجه اند ، رهائی یابند . البته بر خورد جهانی شدن با این اقتصادها ، به خصلت های ویژه ء توسعه ناموزون سرمایه داری وطبیعت تاثیراتش بر ساختارهای هر شکل بندی اجتماعی ، بستگی دارد . دوم ، چون فراملیتی شدن سرمایه داری واقعیت تاریخی ایستکه ، در شرایط کنونی وجودش کنترل بر سرنوشت ملل منفرد را تسهیل مینماید ، الزاما" نباید بدین معنی باشد که ، جوامع پیرامونی محکوم به مطابقت و تبعیت انفعالی از الزامات وشرایط انها هستند . دولت ملی میتواند وباید گرایشهائی که خواهان جذب ان است انتخاب نموده ومانع گرایشهائی شود ، که بنظر ان برای توسعه کشور مضر است .

هدف این مقاله نشان دادن این مهم استکه ، جهانی شدن دادو ستد وکسب وکار ، در کشورهائی که پیرامون سیستم سرمایه داری جهانی را تشکیل میدهند ، موجب شکل گیری روند رجعت به استعمار نو گشته است . بنابر این راهبرد ملی ایکه مانع تاثیر مخرب جهانی شدن بر اقتصادهای لاتین امریکائی شود ، مطلقا" ضروری وغیر قابل صرف نظر است .

بحث حاضردردوبخش عرضه میشود : نخست طبیعت بحران معاصر دولت ملی دررابطه با ویژگیهای جدید توسعه سرمایه داری ، بنا بر این ، شاخه های برتری طلب ء اقتصادهای مرکزی در این

عرصه تاریخی نو را مورد ازمون قرار داده ، بدنبال ان به بررسی ویژ گیهای استاندارد جدیدء وابستگی واثار زیان بار ان بر دولت های ملی ، در امریکای لاتین ، خواهیم پرداخت . در خاتمه ود ر بخش دوم با جزئیات بیشتر ویژگیهای بحران معاصر برزیل ویا بن بستی که جامعه برزیل با ان روبروست را مطرح خواهیم نمود .

جهانی شدن ، بحران ء دولت ملی و امپریالیسم .

از میانه های دهه شصت با تعمیق وگسترش فراملیتی ها ، جدالهای اقتصادی وسیاسی بسیاری که اغازگر ویرانی ء بنیان دولت های ملی بودند ، بوقوع پیوست . درعرصه اقتصادی ، خصلت راهزنانه رقابت اقتصادی و افزایش تحرک سرمایه ، قابلیت جامعه ملی ، جهت کنترل بر مراکز داخلی تصمیم گیری و باز تولید ارگانیک همبستگی بین طبقات اجتماعی ، را مشروط نمود . در سطح سیاسی جدال نفس گیر ، انحصار فن آوری نو و کنترل بازارهای جهانی ، رقابت حاد و خطرناکی را میان دولت های ملی شکل داده ، موجب تولد مجدد رقابت برای ایجاد جذابیت برای سرمایه گذاری تولیدی وایجاد اشتغال صنعتی ، گردیدند .

بدون توجه به روندهائی که عامل فراملیتی شدن سرمایه داری هستند ، کشورهای مرکزی سعی به کم اهمیت جلوه دادن عواقب مخرب ونا خوش ایند ان نموده ، موجب بسط سیاست های نئو مرکانتیلیستی ، که بیش از پیش به جنگ اقتصادی انجامیده است ، شدند . هدف نهائی تبدیل فضای اقتصادی بصورتی استکه ، برپا یه ای راهبردی رقابت ، میانسرمایه داری، ( اینترکاپیتالیستی ) در مقیاس جهانی محقق گردد . اینجاست که جریان لجام گسیخته ای برای تثبیت ارزش پول ، افزایش بازدهی نیروی کار ، کیفییت زیر ساختهای اقتصادی ، شکل میگیرد . بموازات ان کوشش ، برای بالا بردن مقیاس تولید ، تغییرمرز های اقتصادی، افزایش اهمیت نسبی بازارهای داخلیشان وبلاخره تدوین راهبرد های مختلف جهت یگانگی

(انتگراسیون)منطقه ای، اغاز میشود . تشکیل اتحادیه ونهادهای مختلف چند ملیتی ، بوجود اوردن بلوک های اقتصادی چون ALCA( منطقه ازاد تجارت امریکا ) حول ایالات متحده ویا اتحادیه اروپا که در عمل عمدتا" به محوریت المان سازمان یافته است ؛ ازانجمله اند .

اگرکشور های سرمایه داری توسعه یافته تر، داری قابلیت های بیشتری برای خنثی نمودن تاثیرات تخریبی جهانی شدن داد وستد در کشورهایشان ، ( که در واقع خودشان به ان سرعت میبخشند) هستند ، و از این طریق به افزایش مقیاس تولید ا قتصادی ، بهبود و بسط ساختارهای کشورها یشان ، کمک میکنند . حاصل ان برای جوامع پیرامونی به عکس ضعف وتحلیل دولت های ملی بوده است .

مسئله اصلی این استکه : زمینه جدید تاریخی مورد بحث درجه ازادی عمل بورژوازی ء اقتصادهای پیرامونی را ، در مقابل سرمایه بین المللی ، کاهش میدهد . از انجا که بنگاههای فرا ملیتی با فنآوری وسازمان تولیدی بازارهای فرا ملی ، و در نتیجه باسود متوسط بالائی ، عمل میکنند ؛ ماهیت پیوندشان با اقتصادهای وابسطه بیش از پیش به حالت سیا ل در میاید . وضعیت با انچه در انقلاب صنعتی دوم اتفاق افتاد بسیار متفاوت است . در دور (سیکل) گسترش یافته بعد از جنگ دوم ، راهبرد ، فتح با زارهای داخلی بر پایه توسعه واحدهای تولیدی بود که ، سرمایه بین المللی را به ضرورت ایجاد فضاهای اقتصاد ملی ء کاملا" محدود شده ، سوق میداد . در ان زمان از انتقا ل واحد های تولیدی به پیرامون ممانعت میشد ، تا اینکه از رقابت با کالاهای وارداتی در امان باشند . زمینه تاریخی فوق تا اوایل دهه هشتاد فرصتی را پدید اورده بود که اقتصادهای پیرامونی ء پیشرفته تر بتوانند ، تقارب فن اوری معینی را با اقتصادهای پیشرفته سرمایه داری ، داشته باشند . در د وره جهانی شدن سرمایه داری ، شاهد پدیده کاملا متفاوتی هستیم . هدف بنگاهای فراملیتی حل اقتصادهای وابسته در بازار جهانی است ؛ تا بتوانند از امکانات داد وستدی انها حداکثر بهره را ، بدون اسیب رسانی به تحرک فضائیء خودشان شان ، ببرند . بهمین دلیل ، غول های اقتصاد جهانی نمی خواهند مرزهای ملی با محدود یت های کنونی باقی بمانند . منافع « جهان سوم »در چنین شرایطی ، در اساس به اهداف تحمیلی زیر خلاصه میشود : دسترسی داشتن به بازارها ( مهم نیست که این دسترسی به تولیدات وارداتی ویا تولیدات محلی است - تصمیم بستگی به شرایطی داردکه راهبرد رقابتی هربنگاه فراملیتی تعیین مینماید.) یعنی ، حداکثر انعطاف برای بهره برداری از قابلیت وتوانمندی منطقه ، انهم بصورت سکوی پرش برای صادراتی استکه به کار ارزان نیاز دارند . مشغول نمودن سرمایه های محلی ، به سوداگری وفعالیتها ی معروف به ، بیزنس خوب ، در جوامع مربوطه شان هم ، نتیجه دیگر ان است .

نکبتء شرایط تاریخی ایکه کشورهای لاتین امریکائی با ان مواجه اند ، هنگامی بوخامت گرائید که ، اثار منفی فروپاشی اتحاد شوروی سابق ، توان چانه زنی کشورهای پیرامو نی را تضعیف نمود . بدون

واهمه از هیولای کمونیست ، ملل هژمونیک خودرا ، برای دست اندازی وبیحرمتی وتجاوز به اصول اولیه استقلال ، خودگردانی وصاحب اختیاری سایرملل ازاد و بلا مانع ، یافتند . بورژوازی وابسته محلی هم بدون تکیه گاه خارجی وپایگاه مادی داخلی ، برای تحکیم توان طبقاتی خود ، درحال تبدیل شدن به بوژوازی ای استکه ، نقش رابط خرید وفروش ودلال دادوستد کالا دربازار جهانی را بعهده دارد .

قدرت های بزرگ با خود خواهی بی شرمانه ، مستقیم ویا غیر مستقیم ، اقتصادهای وابسته را جهت تطبیق بدون قید وشرط وضعیتشان با خواسته ها ئی که انها مطرح میکنند ، تحت فشار قرار میدهند . فشاری که نهایتا"همواره با فرمانبرداری مقامات این کشورها در پذیرش تحمیل ها همراه بوده است .

خلاصه ، در نظم بین المللی پیش امده ، توسعه ملی ، درافق امکانات کشورهای وابسته ، دیده نمی شود . جامعه بین المللی در شرایط کنونی ، انهائی که خارج از کلان ( مگا ) بلوک های منطقه ای قرار دارند را به مشتاقان دسترسی به ، بازارهای درحال ظهور، ویا مناطق ، فقر واقعی ، محدود نموده است . به این ترتیب ، در تقسیم بندی بین المللی جدید ء کار ، برای اقتصادهای در حاشیه مانده ، میتوان سه نقش را قائل شد : باز کردن فضای اقتصادی خود برای ورود ونفوذ بنگاههای فراملیتی ؛ تحمل جریانهای وسیع مهاجرتی که میتوانند بی ثباتی کشورهای مرکزی را هم در پی داشته با شد ؛ وبلاخره عملکرد ، غمبار وپارادوکسا ل ء اینکه ریه وهمچنین زباله دان مد نیت غرب بودن ، اکتفا نمایند .

وابستگی ء جدید وبیم رجعت به دوران استعمارنو

باتوجه به لجام گسیختگیء جهانی شدن ، انهم به خط دهی وسردمداری کشورهای ء غنی ، کشورهای لاتین امریکائی در واقع تحت مکانیزم دراکونیک ء نو استعماری قرار گرفته اند . (اشاره به قوانین سخت دراکون Drakonدر اتن ، یونان باستان . م)

جهت شناسائی وخصلت یابی ومیزان تباه کنندگی « وابستگی ء جدید » کافی است ؛ سه روند در

جریان را مورد توجه قرار دهیم .

نخست ، رواج نابرابر پیشرفت فن اوری ، تشدید در هم ریختگی تکنولوژیکی اقتصادهای عقب مانده را در پی داشته است . ناتوانی ساختاری در تحمل رقابت بین المللی مو جب شده ، پیرامون در رابطه با روند اسف بار دگرگونی ساختاریء حوزه تولید ش ، بشدت اسیب پذیر گردد . اینجا ست که در نهایت سرچشمه نیروهای فروپا شنده ایکه ، اازسالها ی دهه هشتاد به بعد ، تداوم روند صنعتی شدن وثبات سیستم پولی منطقه را مشروط نمودند ، مشاهده میگردد . در چنین گستره ای ، سرمایه گذاری خارجی در واقع بصورت « جزایر » حقیقی ای ( Enclaves ویاحوزه های مجزا وجدابافته ای نسبت به کل ساختار اقتصادی جامعه .م ) تبدیل شده اند . انکلاو های ، مجزا از کلی که بتدریج موجب گسیختگی و انفصال ساختاری اقتصاد این جوامع گردیدند . وضعیتی که در بهترین حا لت میتواند جزایری ا ز رفاه را برای اقلیتی از جامعه فراهم نماید . اینجاست که ساده لوحی برخی ، که به سرمایه بین المللی بعنوان عامل رشد وتوسعه همگانی دل بسته اند ، هویدا میشود .

دوم ، فراملیتی شدن سرمایه داری ، وابستگی مالی را در پیرامون تشدید نمود . انچه در واقع علت ساختاری عدم تعادل در موازنه پرداخت ها را نشان میدهد . پس از انجام طرح ، برادی ،

Brady plan) ) در اوایل سالهای نود ، هنگامیکه بانکهای خصوصی ، بحران ، فوق مقروض بودن ، دهه پیش را تحمل نموده وانرا ، پشت سر گذاردند ؛ اقتصادهای امریکای لاتین برای اتخاذ سیاست های تثبیت پولی وبرنامه های ازاد سازی ، در جهت تحرک دادن به مشارکت تخصصی تر اقتصادهایشان در سیستم سرمایه داری جهانی که استاندارد مصرفی جدیدی را برای انها پیش میاورد ، تحت فشار قرار گرفته ، به سبب نا پایداری مالی بین المللی ، اقتصادهای منطقه مجبور به گردش کلان مازاد تجاری شدند . اقدامی که جهت فراهم اوردن امکان پرداخت بهره وخدمات دیون خارجیشان ، یا در واقع کسری کلانء موازنه تجاریشان به سبب جذب قرضه های بین المللی ، انجام میشد .

بلاخره ، تغییرات در استاندارد توسعه سرمایه داری، وابستگی فرهنگی را تشدید نموده ، در نتیجه ان عناصر بنیانی دولت ملی : یعنی موجودیت اش همچون هویتی بر اساس « خواست سیاسیء » خودی ، تحت شعاع قرار گرفت . از یکطرف ، پیشرفت فن آوری در زمینه های ارتباطات ، حمل ونقل ، تقلید وشیفتگی فرهنگی را از حد گذرانده ، گرایش طبقات متوسط وبالا در کپی وتقلید از استانداردهای مصرفی رایج در جوامع مرکزیء هژمونیک را به نهایت رساندند . اثار هرزه گونه چنین شیوه جذب پیشرفت فنی در جوامع پیرامونی بدین صورت قابل تبیین است : تمرکز بیشتر در امد نزد اقلیت ، افزایش محرومیت اکثریت جامعه . هرچه وقفه میان توسعه وتوسعه نیافتگی زیادتر است ، بهمان نسبت نابرابری اجتماعی هم بیشتر خواهد بود . از طرف دیگر تقد یس « بازار» بعنوان اصل سازمان دهنده زندگی اجتماعی مناطق پیرامونی را ، به کلی درمقابل سرمایه بین المللی ، بی دفاع نمود . انکار « خواست سیاسی » بعنوان راهکار ساختمان ملت ، راهکارهای مبتنی بر اقدام جمعی را کنار زدند .

طبیعت ضد - ملی و ضد – اجتماعیء الگوی اقتصا دی نئو لیبرال هنگام باز پرداخت بدهی های خارجی برملا میشود . مشکل انتخاب میان ، پاسخگوئی به تعهدات خارجی یعنی بر اوردن تقاضای طبقاتی که خواهان دسترسی سریع به مصرف رایج در کشورهای مرکزی اند ویا ، بعکس با دفاع از منافع ملی در پی بر اورد ه نمودن نیازهای ضروری اکثریت جامعه ، خواهد بود . در واقع ، بدون در دست گرفتن سرنوشت خود ، زندگی اکثریت مردم به وضعیتی برخواهد گشت که ، بسته به جهت گیریهای سرمایه خارجی ، میان ارزوی داشتن رفاه وناتوانی در تحقق ان در نوسان خواهد بود .

واقعیت پیش رو که با وضعیت تاریخی جدید بصورت فوق العاده ای مغایرت دارد ، بی درنگ قابل درک است . تبعیت از منطق فوق – سوداگرانه ء سرمایه های بین المللی ، اقتصادهای لاتین – امریکائی را محکوم به طولانی شدن مراحل تثبیت تورمی ورشد کم ، انهم درحالیکه سرمایه خارجی حجم عظیمی داشت ، نمود . هنگام تشدید بحران تبادل ارزی ورکود وسیع ، سرمایه های خارجی ، جارا خالی نموده ومنطقه را ترک کردند . این وضعیت دقیقا" در تضاد با این تفکر رایج است که ، مدعی است ، نسخه های نئولیبرال فرصتی خواهد بود تا امریکای لاتین توان رقابتی خود را در بازار بین المللی افزایش داده ، انرا به سطح جهان اولی ها برساند . حاصل دو دهه تبعیت ودنباله روی از خواسته های باصطلاح جامعه بین المللی ، واقعیت فاجعه باری را نشان داده که حاصل اش ، گسترش عقب ماندگی اقتصادی وتشدید ناهنجاری های بسیار در زندگی مردم این منطقه ، بوده است . در این زمینه ، واقعا" نباید ، گسترش لجام گسیخته ، بربر گونه ، دخا لت های خارجی درچها رگوشه این شبه قاره ، باعث تعجب گردد .

منابع :

Fernandes, Florestan 1990 “Nem Federação nem democracia” em Revista São Paulo em Perspectiva (São Paulo) Vol. 4, No 1.

Fernandes, Florestan 1994 Democracia e desenvolvimento (São Paulo: Hucitec).

Fernandes, Florestan 1995 Em busca do socialismo (São Paulo: Xamã).

Furtado, Celso 1992 Brasil: a construção interrompida (Rio de Janeiro: Paz e Terra).

Sampaio Jr., Plinio de Arruda 1989 “Auge e declínio da estratégia cooperativa de reciclagem da dívida externa” em Novos Estudos (São Paulo) No 25.